मनुष्येषु विभिन्नता भवत्येव । केषुचित् दोषरूपाणि छिद्राणि भवन्ति । तेषां छिद्राणां द्वारा दुष्प्रवृत्तयः तान् प्रविशन्ति । ततः तेषां पतनं भवति । ये दोषरहिताः स्युः, येषु दुष्प्रवृत्तीनां प्रवेशाय अवसरः न स्यात्, ते कामपि हानिम् अप्राप्नुवन्तः उत्तमं जीवनं यापयन्ति । एकैकस्यापि जनस्य आन्तरस्वरूपं विभिन्नं भवति इत्यतः तत्तस्य जीवनम् अपि विभिन्नं भवति । उन्नतिः अधोगतिः च तत्तस्य स्वरूपस्य अनुगुणं‌ भवति । एतत् सर्वं कश्चन गुरुः स्वशिष्यं केनचित् निर्दशनेन अस्यां कथायां बोधयति ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)
Human beings are inherently diverse. Some possess inner flaws—like cracks—through which negative tendencies enter, leading to their downfall. Those who are free from such flaws, who leave no room for harmful influences, live a life untouched by loss and filled with goodness. Since each person’s inner nature is unique, their life path too differs accordingly. One’s rise or fall aligns with their inner disposition. A wise teacher conveys this truth to his disciple through a thoughtful illustration in this story.

कदाचित् वङ्गप्रदेशात् कालिचरणनामकः कश्चन भगवद्भक्तः चम्पानगर्यां स्थितं विष्णुदेवालयम् आगतः । महत्याः वृष्ट्याः उपशान्तेः अनन्तरं सः भक्त्या कर्दमपूर्णे मार्गे नृत्यं कुर्वन् अग्रे अगच्छत् । तदवसरे तस्य पादक्षेपेण उत्थितः कर्दमः कस्याश्चित् महिलायाः शाटिकां पतितः इति कारणेन तस्याः पतिः क्रोधेन दुर्वचनानि वदन् कालिचरणं प्रहृतवान् । कालिचरणः कारणम् अवगत्य दुःखितः भूत्वा धर्मशालां प्रति प्रस्थितः । सा महिला अपि दुर्वचनानि अवदत् । तदवसरे पादस्खलनेन तस्याः पतिः भूमौ पतित्वा मूर्छितः अभवत् । तदा कालिचरणः अवदत् 'यदि सः पतिः प्रियतमां पत्नीं प्रति असावधानेन मया कृतम् अपराधं न क्षाम्येत् तर्हि मद्विषये सावधानेन तेन कृतम् अपराधं मत्प्रियः श्रीहरिः कथं‌ क्षाम्येत्?’ इति । तदा तत्र सम्मिलिताः सर्वे 'अयं महान् भगवद्भक्तः' इति ज्ञात्वा क्षमाम् अयाचन्त ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

Kalicharana, a devotee from Bengal, visited a Vishnu temple in Champanagari. After heavy rain, while dancing through a muddy path in devotion, his foot splashed mud onto a woman’s sari. Her angry husband insulted and struck him. Saddened, Kalicharana quietly left for a dharmashala. Later, the husband slipped and fainted. Kalicharana humbly said, “If he cannot forgive my unintentional mistake, how will Lord Hari forgive the husband's deliberate ones?” Moved by his words, everyone recognized him as a true devotee and sought his forgiveness.

कदाचित् डा.रघुवीरः प्रवासावरे एकस्मिन् फ्रेञ्च्-जनस्य गृहे अतिथित्वेन वासम् अकरोत् । तदवसरे भारतात् आगतम् आङ्ग्लभाषया लिखितं पत्रं दृष्ट्वा गृहस्वामिनः पुत्री पृच्छति 'किमर्थं आङ्ग्लभाषया व्यवह्रियते ? स्वीया लिपिः भाषा वा नास्ति वा?’ इति । एतां घटनां ज्ञातवत्या बालिकायाः मात्रा उक्तम् - 'देशाभिमानः भाषाभिमानः च यस्य न स्यात् तं बर्बरं भावयामः वयम् । इतः‌ परं भवान् अन्यस्मिन् गृहे अतिथित्वेन वासं कर्तुम् अर्हति, न तु मम गृहे।'
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

Once, during his travels, Dr. Raghuvira stayed as a guest at the home of a French family. While there, the host’s daughter saw a letter written in English that had arrived from India. Curious, she asked, “Why is English being used? Don’t you have your own script or language?”. Upon hearing this, her mother, having understood the situation, remarked firmly, “One who lacks pride in their country and language, we consider uncivilized. Henceforth, you may stay as a guest in another home, but not in mine.” This incident powerfully highlights the importance of national and linguistic pride, and how deeply it is valued in cultures that honor their heritage.

कस्याञ्चित् कक्ष्यायां कश्चन अध्यापकः छात्रान् अपृच्छत् 'वृक्षस्य एकैकः भागः अपि भवति महते प्रयोजनाय । भवत्सु कः कीदृशः वृक्षभागः भवितुम् इच्छति ?’ इति । तदा एकैकः छात्रः‌ अपि तस्य इच्छानुगुणं कीदृशः भागः भवितुम् इच्छति इति । तस्य भागस्य प्रयोजनं किम् इत्यपि वदति । कश्चन पर्णं, कश्चन पुष्पं, कश्चन फलं, कश्चन शाखा भवितुम् इच्छामि इति वदति । कक्ष्यायां कश्चन अन्धः छात्रः वृक्षस्य मूलं भवितुम् इच्छामि इति वदति । मूलं भूमिं विदार्य प्रसरति, वृक्षधारणं करोति च । तत् सर्वान् विघ्नान् सम्मुखीकृत्य जीवत् वृक्षस्य दृढः आधारः भवति इति ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

In a certain classroom, a teacher once asked the students, “Every part of a tree serves a great purpose. Which part of the tree would you like to be?” Each student responded according to their wish—one wanted to be a leaf, another a flower, another a fruit, and yet another a branch. They also explained the usefulness of the part they chose. Among them, a blind student said he wished to be the root of the tree. He explained that the root penetrates the earth, supports the tree, and faces all obstacles underground to provide a strong foundation for the tree’s life. His thoughtful answer moved everyone, showing that true strength often lies unseen, beneath the surface.

मदनमोहनमालवीयः विश्वविद्यालयस्य संस्थापनाय कृतनिश्चयः सन् धनसङ्ग्रहाय सर्वत्र भ्रमित्वा कदाचित् कोलकातापत्तने कस्य श्रेष्ठिनः गृहं प्राप्तवान् । श्रेष्ठिनः बालेन काचित् अग्निशलाका प्रज्वालिता । विना कारणं अग्निशलाका व्यर्थीकृता इति कारणतः असः श्रेष्ठी बालस्य मुखे चपेटिकां दत्तवान् । शलाकामात्राय बालं ताडयितु उद्यतात् एतस्मात् दानस्य प्राप्त्याशा व्यर्था एव इति विचिन्त्य यदा निवर्तनाय उद्यतः मालवीयवर्यः तदा सः श्रेष्ठी तम् आहूय अगामनस्य कारणं पृष्ट्वा तस्मै पञ्चाशत्सहस्रमितं धनं अयच्छत् । योग्यस्थाने महतः‌ दानस्य वियोगः करणीयः इति तस्य मतम् आसीत् ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

Madan Mohan Malaviya, having resolved to establish a university, traveled widely to raise funds. Once, he visited the home of a wealthy merchant in Kolkata. At that moment, the merchant’s child lit a matchstick unnecessarily, prompting the merchant to slap the child for wasting it. Witnessing this, Malaviya thought that if the merchant could react so harshly over a mere matchstick, there was little hope of receiving a donation from him, and he prepared to leave. However, the merchant called him back, asked the reason for his visit, and upon learning it, donated ₹50,000. His belief was that great donations should be made for worthy causes. This incident highlights the value of purposeful giving and the wisdom of supporting noble endeavors.

कदाचित् भगवान् बुद्धः प्रवचनावसरे 'अयि भक्ताः! समयः अतिक्रामति, जागृत' इति अवदत् । तदा कयाचित् नर्तक्या कुत्रचित् नर्तनं करणीयम् इति स्मृतम् । केनचित् लुण्ठाकेन लुण्ठनं करणीयम् इति स्मृतम् । केनचित् वृद्धेन इतः परं वा पुण्यं सम्पादनीयम् इति स्मृतम् । यतः आजीवनं धनार्जनमात्रमेव चिन्तितम् आसीत् । प्रवचनावसरे केवलम् एकं वाक्यम् उक्तं बुद्धेन किन्तु एकैकः अपि स्वमत्यनुगुणं तात्पर्याथं गृहीतवान् ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

Once, during a sermon, Lord Buddha said, “O devotees! Time is passing—awaken!” Upon hearing this, a dancer remembered she had a performance to give somewhere. A thief thought of a robbery he had to commit. An old man reflected that he must now earn merit, as he had spent his entire life only pursuing wealth. Though Buddha spoke just a single sentence, each listener interpreted its meaning according to their own mindset.

कदाचित् कश्चन शिष्यः मनसः शान्तिप्राप्तिमार्गं गुरुः पृच्छति । तदा सः गजभृङ्गयोः कथां श्रावयित्वा वदति 'अस्मान् परितः यद्यत् प्रवर्तेत तत्र अस्माकं दृष्टिः तु भवेत् । किन्तु ते अंशाः अस्माकं‌ मनसि चाञ्चल्यं न जनयेयुः । यत् क्रियते तत्र मनसः पूर्णमग्नता स्यात् । अस्माकं निर्णयः बाह्यांशप्रभावयुक्तः न भवेत् । अयमेव शान्तचित्ततायाः मार्गः' इति ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

Once, a disciple asked his teacher the path to attain peace of mind. The teacher narrated the story of the elephant and the bee, then explained: “Whatever happens around us, our eyes may observe it, but it should not disturb the calm of our mind. Whatever task we undertake, our mind should be fully immersed in it. Our decisions must not be influenced by external distractions. This alone is the path to a peaceful mind.”

कदाचित् गुरुशिष्याणां मध्ये 'वचनानि कीदृशानि भवेयुः' इति सम्भाषणं प्रचलति । तदा गुरुः वदति 'यत् वचनं कमपि न व्यथयेत्, यतः श्रोतॄणां मनः विकसेत्, यत् वचनं स्नेहादिसद्भाववृद्ध्यै स्यात्, यस्य श्रवणात् सद्व्यक्तित्वम् अभिव्यज्येत तदेव वचनं नाम । तादृशानि एव वचनानि यस्य मुखात् सर्वदा निर्गच्छेयुः सः एव सम्भाषणं जानाति इत्यर्थः' । पुनः सः वायोः, आतपस्य, नद्याः च उदाहरणानि यच्छति । 'यस्य वचनानि मधुराणि, तस्य एव वशे भवति लोकः' इत्यपि वदति ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

Once, a discussion arose between a teacher and his disciples on the nature of ideal speech. The teacher explained, “True speech is that which does not hurt anyone, uplifts the listener’s mind, fosters love and goodwill, and reveals noble character. Only one whose words consistently reflect these qualities truly understands the art of communication.” He further illustrated this with examples from nature—like the wind, sunlight, and rivers—emphasizing their gentle yet powerful influence. Concluding, he said, “The one whose words are sweet wins over the world.”