मिथिलायाम् ईश्वरस्य गङ्गामातुः च आराधकः विद्यापतिनामकः कश्चन कविः । स्वस्य अन्तिमकालः सन्निहितः इति तेन ज्ञातम् । गङ्गायाम् एव देहत्यागः भवतु इति तस्य प्रार्थना आसीत् इत्यतः चत्वारः तं दोलायां‌ संस्थाप्य 'सिमारिया घट्टं' प्रति प्रस्थितवन्तः । इतोऽपि किलोमीटर् -त्रयम् अतिक्रान्तव्यमिति विद्यापतिना ज्ञातम् । किन्तु अन्तिमकालः सन्निहितः इति ज्ञात्वा तत्रैव अवतारयन्तु इति उक्तम् तेन । सः दोलातः अवतीर्य निरन्तरं गङ्गायाः स्तवनम् आरब्धवान् । किञ्चित् कालानन्तरं क्षणाभ्यन्तरे गङ्गाप्रवाहः आगत्य विद्यापतिम् अनयत् । गच्छता कालेन तत् स्थलं 'विद्यापतिनगरम्' इति प्रख्यातम् अभवत् ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

Vidyapati, a poet and devotee of Lord Shiva and Mother Ganga from Mithila, sensed his end was near. He wished to leave his body on the banks of the Ganga. Four companions placed him on a palanquin and set out toward Simaria Ghat. Realizing they still had three kilometers to go and his final moment was approaching, Vidyapati asked to be set down. He began chanting praises of the Ganga, and miraculously, within moments, the river's flow reached him and carried him away. Over time, that place came to be known as Vidyapatinagar.

काचन लोकोक्तिः श्रूयते -’सिद्धिः सदा अस्माकं चिन्तनम् अवलम्बते' इति । कदाचित् अनावृष्ट्या सरोवरस्थानां जलचराणां मरणम् आरब्धम् । तत्रत्याः भीताः त्रयः मण्डूकाः अन्यत् जलस्थानम् अन्विष्यतः अग्रे अचलन् । किन्तु तैः कुत्रापि जलस्रोतः न प्राप्तम् । अग्रे कश्चन कूपः दृष्टः । प्रथमः वदति अत्र अवतरामः इति । द्वितीयः वदति अन्धकारकारणतः कूपे जलम् अस्ति वा न वा इति न ज्ञायते इति । अतः पूर्वतनं सरोवरं प्रति गच्छामः इति । किन्तु तृतीयः वदति अस्मासु चलितुम् इतोऽपि शक्तिः अस्ति खलु? अग्रे महत् जलस्रोतः एव प्राप्येत इति । ततः चलद्भिः तैः अनतिदूरे एव सुविशाला पुष्करिणी प्राप्ता ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

A saying goes: “Success always depends on our thinking.” Once, due to drought, aquatic life in a lake began to perish. Three frightened frogs set out in search of another water source. After a long search, they found a well. The first frog said, “Let’s jump in.” The second hesitated, saying, “It’s dark. We don’t know if there’s water inside. Let’s return to the old lake.” The third said, “We still have strength to move ahead. Surely, a better water source lies ahead.”Trusting their belief, they continued onward and soon discovered a vast, beautiful pond.

पूर्वं कश्चन प्रतीपनामा राजा आसीत् यस्य देवापिः, शन्तनुः, बाह्लीकः चेति त्रयः पुत्राः आसन् । ज्येष्ठः देवापिः श्वेतकुष्ठरोगग्रस्तः इति कारणतः प्रतीपे दिवङ्गते द्वितीयः पुत्रः शन्तनुः सिंहासनम् आरूढवान् । शन्तनुः यद्यपि धर्मेण एव राज्यं पालितवान् तथापि द्वादशवर्षाणि यावत् वृष्टिः एव न जाता । कारणम् आसीत् यत् ज्येष्ठपुत्रे सति अनन्तरजः सिंहासनम् आरूढवान् यत् तत् धर्मलोपाय । इदम् एव क्षामस्य कारणम् इति । सिंहासनाधिकारः न प्राप्तः चेदपि अल्पम् अपि खेदम् अप्राप्नुवन् देवापिः क्षामनिवारणाय राजधानीम् आगत्य यागं निवर्तितवान् । सन्तुष्टः इन्द्रः‌ वृष्टिम् अकरोत् ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

King Pratipa had three sons: Devapi, Santanu, and Bahlika. Though Devapi was the eldest, he suffered from leprosy, so after Pratipa’s death, Santanu ascended the throne. Santanu ruled righteously, yet for twelve years, no rain fell. The reason: the throne had passed to a younger son while the elder was still alive — a violation of dharma. Despite being denied kingship, Devapi bore no resentment. To end the drought, he came to the capital and performed a sacred ritual. Pleased, Indra sent rain, restoring prosperity.

डा. राजेन्द्रप्रसादस्य गान्धिवर्यस्य च एकदा मेलनं जातम् । गान्धिविषये विशेषाभिमानः आसीत् राजेन्द्रप्रसादस्य । चम्पारणीयकृषिकाणां विषये शुल्कं विना न्यायालये वादं कृत्वा राजेन्द्रप्रसादः तेषां पक्षे समुचितं कार्यं करोति इति गान्धिना ज्ञातम् । सम्भषणसमये 'समग्रे देशे जनाः दुराचारविषयतां गताः सन्ति । तेषां विषये कः सङ्घर्षं कुर्यात् ....’ इति राजेन्द्रप्रसादः अवदत् । तदा क्षणं विचिन्त्य गान्धिः 'अहम् एतस्मिन् क्षेत्रे कार्यं कर्तुं शक्नोमि' इति अवदत् । एतस्य सम्भाषणस्य परिणामतः एव गान्धिवर्यः स्वान्तन्त्र्यसङ्ग्रामस्य नेतृत्वं अवहत् ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

Dr. Rajendra Prasad once met Mahatma Gandhi, for whom he held great admiration. Gandhi learned that Rajendra Prasad had represented the farmers of Champaran in court without charging any fee, working sincerely for their cause. During their conversation, Rajendra Prasad remarked, “People across the country are steeped in injustice. Who will fight for them?” After a moment of reflection, Gandhi replied, “I can take up this task.” This pivotal exchange inspired Gandhi to take up leadership of India’s freedom movement.

रोमहर्षनामा कश्चन वणिक् विदेशगमनात् पूर्वं स्वधनं रक्षितुं मित्रं लोभनाथं याचितवान् । दीर्घकालानन्तरं रोमहर्षः प्रत्यागत्य स्वधनं प्रत्यर्पितुम् अवदत् किन्तु धनं बहोः कालात् पूर्वमेव प्रत्यर्पितवान् इति असत्यम् अवदत् लोभनाथः । ततः ताभ्यां न्यायालयं प्रति गतम् । तत्र कस्यचन आसन्दस्य दक्षिणभागे प्रतिनिबद्धः तीक्ष्णः खड्गः अपराधिनः सत्यतायाः परीक्षां कृत्वा असत्यवादिनः हस्तं कर्तयति । आसन्दे रोमहर्षः उपविश्य लोभनाथेन मम धनं प्रतिदातव्यम् इति उक्तवान् । आसन्दः खड्गप्रहारं न अकरोत् । लोभनाथः आसन्दम् उपसर्प्य रोमहर्षाय एकं दण्डं दत्त्वा आसन्दे उपविश्य 'मया धनं तस्मै प्रतिदत्तम्' इति उक्तवान् । आसन्देन तूष्णीं स्थितम् । आसन्देन विपर्यस्तं वचनद्वयं कथम् अङ्गीकृतम् ? तयोः कः सत्यं वदति ? अग्रे किं भवति ? इति जिज्ञासायां कथां शृण्वन्तु ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

Romaharṣa, a merchant, entrusted his wealth to his friend Lobhanātha before traveling abroad. Years later, Lobhanātha falsely claimed he had already returned it long ago. They went to a court where a special seat had a sharp sword fixed to its side — it would strike the hand of anyone who lied. Romaharṣa sat first and declared, “Lobhanātha must return my money.” The sword did nothing. Then Lobhanātha approached, handed Romaharṣa a small stick, sat on the seat, and said, “I already returned the money to him” and the sword remained still. Why did the sword not react to these contradictory claims? Who was truly honest? What happens next? The mystery deepens… listen on to uncover the truth.

कश्चन पिता पुत्रस्य अध्ययनाय उत्तमं प्रयासं कृतवान् । पुत्रः अपि उत्तमम् अध्ययनं कृत्वा उद्योगे सफलः अभवत् । विवाहः अपि सम्पन्नः । सः संस्थायाः प्रमुखः अपि अभवत् । कदाचित् पिता कार्यालयं गत्वा पुत्रं दृष्ट्वा सन्तुष्टः अभवत्, प्रश्नम् अपृच्छत् 'एतस्मिन् प्रपञ्चे शक्तिशाली जनः कः?'। पुत्रः स्वम् एव शक्तिशालिनम् अवदत्, यत् श्रुत्वा पितुः मुखं म्लानं जातम् । कारणं पिता एव शक्तिशाली इति वदेत् पुत्रः इति आशयः आसीत् पितुः । पिता पुनः पृष्टवान् 'किमर्थं आत्मानं शक्तिशालिनम् उक्तवान्?'। पुत्रः उत्तरयति 'प्रश्नकरणसमये भवतः हस्तः मम स्कन्धे आसीत् । यस्य स्कन्धे पितुः हस्तः स्यात् सः एव शक्तिशाली ' । पुत्रस्य वचनं श्रुत्वा तं दृढतया आलिङ्ग्य आनन्दाश्रूणि स्रावितवान् पिता ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

A father worked tirelessly to support his son's education. The son studied well, succeeded in his career, got married, and eventually became the head of an organization. One day, the proud father visited his son's office and asked, “Who is the most powerful person in the world?” The son replied, “I am.” The father’s face fell—he had hoped the son would say, “You are.” When asked why he considered himself powerful, the son gently said, “When you asked me, your hand was on my shoulder. Whoever has his father's hand on his shoulder is truly powerful.” Hearing this, the father embraced his son tightly, tears of joy flowing from his eyes.

कस्मिंश्चित् गुरुकुले शिक्षकस्य आवश्यकता आसीत् । तदर्थं त्रयः अभ्यर्थिनः उपस्थिताः । आचार्यः जवनिकायाः पृष्ठतः स्थित्वा प्रश्नं कृतवान् "ज्ञानं प्रमुखम् उत छात्रप्रीतिः?" प्रथमः ज्ञानस्य प्राधान्यम् उक्तवान्, द्वितीयः उभयोः महत्त्वम् अङ्गीकृतवान् । तृतीयः छात्रप्रीतिः प्रमुखा इति मत्वा, ज्ञानं प्रयत्नेन अपि वर्धयितुं शक्यम् इति अवदत् । गुरुणा पुनः प्रश्नः कृतः "किमर्थं जवनिकायाः पृष्ठतः स्थित्वा मया प्रश्नः कृतः?" अभ्यर्थिनः पक्षपातं न भवेत्, रूपं वा वाणी वा प्रभावं न जनयेत् इति द्वौ अभ्यर्थिनौ विभिन्नं कारणम् अवदताम् । तृतीयस्य उत्तरं युक्ततमम् आसीत् - अभ्यर्थिनः ज्ञानं, छात्रप्रीतिं, मधुरभाषितां च परीक्षितुम् एव भवता एवं कृतम् इति । अतः आचार्यः तम् एव अध्यापकत्वेन चितवान् ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

In a certain gurukula, a teacher was needed. Three candidates appeared. The acharya, hidden behind a curtain, asked, “What is more important—knowledge or affection for students?” The first emphasized knowledge, the second valued both equally, and the third said student affection is primary, as knowledge can be cultivated with effort. The acharya then asked why he had questioned them from behind a curtain. Two gave varied reasons to avoid bias, but the third insightfully replied, “It was to assess our knowledge, student empathy, and gentle speech without external influence.” Impressed, the acharya chose him as the teacher.

कदाचित् मालवादेशस्य नृपतिः सुबेदारः मल्हाररावहोलकरः, पट्टमहिषी गौतमबायी, तनयः खण्डेरावहोलकरः च 'चौण्डि' नामके ग्रामे प्रवासरतः आसन् । तदा कस्यचन देवालयस्य कलशस्थापनार्थं राज्ञी समाहूता । यदा पूजाकार्याणि आरब्धानि तदा सहसा तत्र जलोद्भवः अभवत् । यदा राज्ञी अर्चकैः सूचिते गर्ते पवित्रां शिलां स्थापयितुम् ऐच्छत् तदा कस्याश्चित् बालिकायाः ध्वनिः श्रुतः 'स्थग्यतां महाराज्ञि ! ग्रामे कुत्रापि पेयजलस्य स्त्रोतः नास्ति, अत्र कूपं पुष्करिणीं वा निर्मास्यामः' इति । औचित्यपूर्णं कथनं श्रुत्वा पुष्करिणीं निमातुं सुबेदारः आदिशत् । बालिकायाः धैर्यं दृष्ट्वा सः तां स्वस्नुषां अकरोत् । सा एव प्रातस्स्मरणीया राज्ञी अहल्याबायीहोलकरः ।
(“केन्द्रीयसंस्कृतविश्वविद्यालयस्य अष्टादशीयोजनान्तर्गततया एतासां कथानां ध्वनिप्रक्षेपणं क्रियते”)

Once, the ruler of Malwa, Subedar Malharrao Holkar, along with his queen Gautamabai and son Khanderao Holkar, was residing in the village of Chaundi. The queen was invited for a temple ceremony to install a sacred finial. During the rituals, a water spring emerged. When she wished to place a sacred stone, a brave girl suggested building a pond instead, as the village lacked drinking water. Impressed, Subedar Malharrao Holkar ordered the pond’s construction and later made the girl his daughter-in-law. She became the revered queen Ahilyabai Holkar.